Odejście od węgla nie może odbyć się kosztem lokalnych społeczności

Na tle pozostałych regionów węglowych w Polsce, a nawet w całej Unii Europejskiej, Wielkopolska Wschodnia prezentuje się nadzwyczaj ambitnie z planem odejścia od węgla do 2030 roku. Transformacja energetyczna i dekarbonizacja gospodarki w celu osiągnięcia neutralności klimatycznej w 2050 roku wymaga jednak kompleksowych działań. Włączenie obywateli i społeczności lokalnych jest kluczowe dla powodzenia tego procesu i budowania akceptacji społecznej dla odejścia od węgla. Fundacja WWF Polska prezentuje rekomendacje jak przeprowadzić sprawiedliwą transformację i zapewnić jej finansowanie w nowym raporcie opracowanym przez Fundację Instrat - informuje WWF Polska.

Koniec odkrywek, początek nowego etapu

Podregion Koniński (Wielkopolska Wschodnia) został wskazany przez Komisję Europejską jako jeden z regionów węglowych, który otrzyma wsparcie w ramach Funduszu Sprawiedliwej Transformacji (FST). To ogromna szansa dla całej Wielkopolski Wschodniej, będącej w dużo gorszej kondycji gospodarczej niż pozostała część województwa, szczególnie pod względem bezrobocia i poziomu wynagrodzeń. Największym pracodawcą i jednocześnie emitentem gazów cieplarnianych w regionie jest obecnie GK ZE PAK (Grupa Kapitałowa Zespół Elektrowni Pątnów Adamów Konin).

W październiku 2020 r. ZE PAK opublikował nową strategię, diametralnie zmieniając kierunki swojego rozwoju. Zadeklarował m.in. porzucenie budowy nowych odkrywek węgla brunatnego i stopniowe zamykanie istniejących, i zamknięcie elektrowni węglowych do 2030 r. Jasno określona data odejścia od węgla jest spójna z zobowiązaniami UE i Polski powziętymi w Porozumieniu paryskim.

Jednak odejście od węgla nie może odbyć się kosztem lokalnych społeczności. W celu lepszego opracowania skutecznych rozwiązań dla bezpiecznej przyszłości regionu i jego mieszkańców, Fundacja WWF Polska zleciła opracowanie szczegółowej diagnozy sytuacji pod kątem transformacji rynku pracy, suszy i stosunków hydrologiczych oraz zmiany miksu energetycznego do 2030 r. Na tej podstawie powstały dwa scenariusze struktury zatrudnienia i rekultywacji terenów, które znajdziemy w raporcie Sprawiedliwa transformacja w Wielkopolsce Wschodniej – diagnoza i wytyczne.

– Wielkopolska Wschodnia ma szansę zdefiniować swoją nową tożsamość, tą po węglu. Zależy nam na wsparciu regionów i społeczności w tym procesie, dlatego zdecydowaliśmy się na publikację raportu, który kompleksowo diagnozuje wyzwania i wskazuje decydentom jakie inwestycje i zmiany w prawie są potrzebne, aby zapewnić bezpieczną przyszłość mieszkańcom – mówi Marta Anczewska, specjalistka ds. Sprawiedliwej Transformacji, Koordynatorka projektu Regions beyond Coal w Polsce w Fundacji WWF Polska.

Współautor raportu, Michał Hetmański, prezes Fundacji Instrat mówi o wymiarze partycypacyjnym transformacji - Odejście od węgla jest w świetle unijnej polityki klimatycznej nieuchronne i należy się do niego kompleksowo przygotować. Ale ten proces przygotowania musi uwzględniać potrzeby wszystkich jego uczestników i dlatego otwarty format konsultacji społecznych w Wielkopolsce Wschodniej jest w skali ogólnopolskiej czymś do tej pory niespotykanym. Nawet największe możliwe środki z funduszy unijnych i krajowych na transformację nie zrekompensują braku sprawczości.

ZE PAK – główny aktor w regionie

Tempo redukcji zatrudnienia w GK ZE PAK w wyniku ograniczania działalności kopalni i elektrowni węgla brunatnego będzie szybsze niż tempo naturalnego przechodzenia pracowników na emeryturę. Do zakończenia działalności opartej na eksploatacji węgla, czyli do roku 2030 r., uprawnienia emerytalne nabędzie zaledwie 55 proc. pracowników koncernu.

W związku z tym przed spółką i władzami podregionu stoi wyzwanie, co zrobić z pozostałym 45 proc. ogółu zatrudnionych oraz jak zapewnić finansowanie i wdrożenie programów podnoszenia i zmiany kwalifikacji pracowników, ale także programów rekultywacji terenów poodkrywkowych. Autorzy raportu rekomendują, aby Fundusz Sprawiedliwej Transformacji wspierał w szczególności inwestycje skierowane na te wyzwania.

Impuls do przemian, czyli Fundusz Sprawiedliwej Transformacji

Jak wynika z raportu, środki z FST powinny w szczególności wspierać transformację rynku pracy i priorytetyzować inwestycje wpisujące się w Europejski Zielony Ład, aby wykorzystać posiadane kompetencje pracowników oraz wykorzystać rosnące zapotrzebowanie na technologie i produkty w gospodarce niskoemisyjnej. Konieczne jest wykorzystanie potencjału zarówno publicznych, jak i prywatnych instytucji rynku pracy.

Programy skierowane do pracowników ZE PAK powinny być w szczególności oparte o zakontraktowany rezultat – skuteczne zatrudnienie danego pracownika oraz utrzymanie go w danym miejscu pracy. Istotne wyzwanie stanowi dostosowanie umiejętności odchodzących pracowników związanych z sektorem węgla brunatnego tak, aby to oni mogli znaleźć zatrudnienie w nowo powstającej branży OZE.

W przeciwnym wypadku wakaty będą zapełniane przez pracowników napływowych z innych części województwa wielkopolskiego, co będzie skutkowało sytuacją, w której mimo wzrostu liczby osób zatrudnionych przez lokalne firmy jednocześnie dojdzie do wzrostu bezrobocia. Łączny potencjał nowych miejsc pracy, które mogą zostać wygenerowane w wyniku inwestycji w sektorze energetycznym, w zależności od scenariusza, kształtuje się na poziomie od 12 tys. do 22 tys. miejsc pracy, jak oszacowali autorzy raportu.

Ochronić klimat, nie pozostawiając nikogo w tyle

Jak wskazują eksperci Fundacji Instrat, potrzebne są dalsze analizy dot. kierunków wsparcia dla pracowników ZE PAK oraz potencjału kreacji nowych miejsc pracy w innych sektorach zielonej gospodarki tj. efektywność energetyczna, łańcuch wartości OZE, w tym gospodarce wodorowej. Aby dobrze przygotować społeczności lokalne na transformację, która nastąpi w ciągu najbliższych 5-10 lat, konieczne jest też pogłębienie wiedzy i wytyczenie planu dot. rekultywacji terenów poodkrykowych, tak aby np. gminy mogły dostosować swoje inwestycje do nadchodzącego spadku dochodów podatkowych z kopalni.

Priorytetowe jest także przyspieszenie rekultywacji w kierunku wodnym istniejących odkrywek wodami Warty oraz odtworzenie zasobów wód podziemnych. Należy przy tym mieć na uwadze równoczesną rekultywację w kierunku wodnym wyrobisk w ramach KWB Bełchatów, która znajduje się również w zlewni Warty i będzie korzystać z zasobów tej rzeki.

Równoległe odtworzenie przypowierzchniowego poziomu wodonośnego wymaga również działań sprzyjających spowolnieniu odpływu i zwiększeniu retencji wody w regionie. Jak wynika z raportu, wskazana jest także rekultywacja jak największej powierzchni gruntów pokopalnianych w kierunku leśnym, z wykorzystaniem rodzimych gatunków drzew oraz odtwarzanie zróżnicowanej rzeźby terenu. Należy dążyć też do przyspieszenia odbudowy gleby organicznej.